Yalnızca bazı anlaşmazlıklar sert başlar. Önce konuşma gelir. Öfkeli sözler, saldırganlığı açıklamaya ve haklı çıkarmaya, arkadaşlarla birlik olmaya ve hasımları iğnelemeye hizmet ederler. Sözler, yaklaşmakta olan düşmanlığı haber verirler; aslında düşmanlığın ta kendisi de sayılabilirler. Mayalar arasında, bu gibi aksi konuşmalar her zaman iyiye işaret değildi. Santa Domingo Zinacantán sözlüğü, kolonyal Tzotzil Mayaları’na dair eşsiz bir kaynak olup, iğneleyici konuşmayı -tz’i’tz’i k’opoj- kirli, köpeğimsi ve kuduz gibi bir şeye benzetmiştir. (Laughlin 1988, I:179–80).
Lakin söz konusu krallar olunca, öfke hesaplanmış bir rol oynar. Bazen, hükümdarın kendini salıvermesi, patlaması gerekir. Ona duyulan saygı korkuyla karışık olmalıdır. Neden? Çünkü saldırgan bir tabiat algısı insanları hizada tutar ve itaat etmelerini sağlar; ayarlarını düzeltir. Bu sayede, astlar ve düşmanlar neyle karşılacaklarını tahmin edemezler. Aztekler de bu düşünceye bağlı kalmışlardır. İki kralları da “Öfkeyle kaş çatan Lord” anlamına gelen kızgınlıkla dolu Montezuma ismini almıştır. (Karttunen 1992:153).
Mezoamerika’da saldırganlık, konuşma şekillerinin tasvirlerine kadar işlemiştir (Houston et al. 2006:163, 154, figs. 4.5, 4.14, 4.19, 4.20). Selden Kodeksi, (MS1555 yılına dayanan Mixtec elyazmaları) merhametsiz (çakmaktaşı gibi sert) sözler kullanırken ve, görünen o ki, bir seyyaha tehditler savururken resmedilen iki kişiyi gösterir. Ağızlarından çıkan çizgiler, kelimeleri ifade eder; çakmaktaşından, her biri kana bulanmış olan küçük bıçaklar saldırgan mesajın altını çizen kelimelere işaret ediyor (Şekil 1, sayfa 7, III. Sıra, Pohl n.d.).
Yaklaşık aynı zamana denk gelen iki numaralı Mapa de Cuahtinchan belgesi, Meksika Cholula bölgesinden bir doküman olup, diğerlerine nazaran daha az çizgi içerir. Fakat bu az miktardaki çizimler, Bölüm 1 de olduğu gibi, gruplar ana mağaradan ayrılıp farklı yollara giderken “hizipleşmeye dair acı verici bir an” ı kaydeder gibi görünür. (Şekil 2, Carrasco ve Sessions 2007:şekil: 15.3) Hedefleme, bağırma, sırtını dönme gibi öfkeli jestler var- tam bir kargaşa. Koyu kırmızı renkteki bezemeler, simetrik bir değişim içinde neredeyse bağlantısız, kopuk görünen bir çene çalma zinciri gibidir. Bu işaretler, David Carrasco ve Scott Sessions’ın da belirttiği gibi zalim söylemlerden ziyade, “kırmızı sıcak kelimeler”dir. Yine de imalıdır bu renk.
Daha net bir örnek bir numaralı abidede, Finca San Cristóbal’da, Guatemala’nın dağ eteklerindeki Cotzumalhuapa medeniyetinde görülür (Şekil 3, Chinchilla Mazariegos 2011: fig. 4.25). Oswaldo Chinchilla’nın mükemmel tercümesi, kendi sözleriyle “ güzel çiçekler ve filizlerle sözlü bir performans” diye tarif eder. Fakat akla yatkın bir alternatif de, bu kayıtların neredeyse diyaloğun bitkisel görselleştirilmesi, sarmalayan ancak asla birleşmeyen bir yaratım olduğu yönündedir: Yukarı, sağa doğru süzülen bıçak benzeri unsurlar, düşmanca konuşmaları karakterize ediyor olabilir.
Maya krallarının sert belagatları, Klasik dönemin esrarengiz ünvanına açıklama getirebilir. Bunlardan en çok bilineni, Naranjo hükümranı K’ahk’ Ukalaw Chan Chahk’a verilen alternatif lakaptır. (Şekil 4, Martin ve Grube 2000:80–81). Bu isim, “Sert Adam” (çakmaktaşı gibi) olarak açıklanabilir; Simon Martin ve Nikolai Grube’ nin Maya tarihine dair ustalıklı çalışmalarında da belirttikleri gibi “muhtemelen çocukluk lakabıdır.” Fakat, başka bir olasılık daha var. Uzun zaman önce, David Stuart, üçüncü elementin görünümünü ‘TI’ yani ‘ti’ nin “ağız” ın ifadesi olarak deşifre etti. (kişisel iletişim, 1995). Bundan dolayı, “ti”,”dil” yada “beyanat” anlamına gelebilir, özellikle Ch’orti’ kelimesinde ki bu, birçok epigraf için en zengin ve en yararlı deşifre aracıdır (Zender 2004:Tablo 5). Tüketim eylemlerini betimlemek için insan kafası biçiminde başlayan oyma, kısa zamanda, Stuart’ın da keşfettiği gibi, aşırı bir stilizasyon durumuna devinerek Thompson Maya kabartmaları katalogundaki T128’e dönüşmüştür (Net bir tartışma için, Zender 2004:212-21,Şekil 38,39, Tablo 5’e bakınız.) Şimdi Chicago Sanat Enstitüsünde bulunan La Corona Guatemala’da bulunan bir paneldeki versiyonda, bu, ikincil bir lordun adını telaffuz etmek için yazılmıştır. Burada kabartma, gövdeden ibaret olup daha etkili bir stile sahiptir; Naranjo’daki işaretle yakın benzerlik gösterir. (Chicago Sanat Enstitüsü, Ada Turnbull Hertle Fonu, 1965.407, kabartma pozisyonu H1; Schele ve Miller 1986:pl. 101a). Naranjo’nun hükümranı: AJ-TOOK’-TI’, aj-took’-ti’; yani “acımasız konuşmaların adamı”. Sert konuşan bir Lord, her an kapışmaya hazır.
Benzer bir yazım, Guatemala Ceibal yakınlarında bulunan Anonal’deki bir merdiven bloğunda bulundu (benim desteğimle, Takeshi Inomata ve Jessica Munson tarafından). Bu merdiven bloğunda, bir zamanlar orada olan mezara (muknal) gömülen kişinin adının parçası olarak (öyle tahmin ediyoruz) “ateş saçan ağız” yazıyordu. TI’ Naranjo Stela 19’dakinin neredeyse tıpatıp aynısı.
Lakabı olan başka bir Lord daha var. O, Chinikiha şehrinden doğuyor; Meksika’daki Usamacinta nehrinin ayağından. (Şekil 6) (Uzun yıllar önce, onu Palacio Nacional’de sergilenirken görme fırsatım olmuştu). İsim, geniş bir panelin üzerinde beliriyor -kabartmalar 30 cm den az yükseklikte- bir tacın yeni bir lordun alnına doğru yükselişini kaydediyor. (K’AL-?-HU’N tu-BAAH, Schmidt et al.1998:623, #416; n.b., Kib günü işareti ve ayın katsayısı arasındaki kopukluk nedeniyle tarihleri belirlemek zor). Kısaca, tahta çıkma. İsim, AJ-TOOK’-ti-TI’, Aj took’-ti’? imiş gibi görünüyor; TI’ oymasının nadir bir versiyonu şeklinde muhtemel bir hecesel takviyeyle birlikte.
Üzücü bir şekilde, panel kırılmış ve anlamı değiştirebilecek diğer unsurlar da zarar görmüş; fakat bu kesinlikle tarihe mal olmuş bir figürdür. Benzer bir yazım, yakın zamanda, deniz salyangozu kabuklarında tanrılarla ilgili bir yazıtta görüldü; ki bu tanrıların da her şeye rağmen vahşi ve savaşçı doğaları vardı (Houston Güzel Sanatlar Müzesi, Harry K. Wright Koleksiyonundan bir hediye 2015.479, ve Houston Doğa Bilimleri Müzesi, ödünç 48.1997.02; Looper ve Polyukhovych 2016:şekil. 3, 4, 5).
İdeal bir Maya hükümdarı sadece muhteşem değildi; o, zaman zaman hırçın, öfkeli ve gururluydu; yatışmasını için uzaklaşmak gerekirdi.
Takeshi Inomata ve Jessica Munson’a Anonal Guatemala’daki merdiven bloğu hiyeroglifinin resmini paylaştıkları için teşekkür ederim.
Kaynakça
Carrasco, Davíd, and Scott Sessions. 2007. “Middle Place, Labyrinth, and Circumambulation: Cholula’s Peripatetic Role in the Mapa de Cuahtinchan No. 2.” In Davíd Carrasco and Scott Sessions, eds., Cave, City, and Eagle’s Next: An Interpretive Journey through the Mapa de Cuahtinchan No. 2, 426–54. Albuquerque: University of New Mexico Press.
Chinchilla Mazariegos, Oswaldo. 2011. “The Flowering Glyphs: Animation in Cotzumalhuapa Writing.” In Elizabeth H. Boone and Gary Urton, eds., Their Way of Writing: Scripts, Signs, and Pictographies in Pre-Columbian America, 43–75. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
Houston, Stephen, David Stuart, and Karl Taube. 2006. The Memory of Bones: Body, Being, and Experience among the Classic Maya. Austin: University of Texas Press.
Karttunen, Frances. 1992. An Analytical Dictionary of Nahuatl. Norman: University of Oklahoma Press.
Laughlin, Robert M. 1988. The Great Tzotzil Dictionary of Santa Domingo Zinacantán. 3 vols. Smithsonian Contributions to Anthropology, Number 31. Smithsonian Institution Press, Washington, DC.
Looper, Mathew, and Yuriy Polyukhovych. 2016. “Two Maya Inscribed Limpet Pendants.” Glyph Dwellers Report 42. http://myweb.csuchico.edu/~mlooper/glyphdwellers/pdf/R42.pdf
Martin, Simon, and Nikolai Grube. 2000. Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Classic Maya. Thames & Hudson, London.
Pohl, John. n.d. John Pohl’s Mesoamerica. http://www.famsi.org/research/pohl/ jpcodices/selden/index.html.
Schele, Linda, and Mary Miller. 1986. The Blood of Kings: Dynasty and Ritual in Maya Art. Fort Worth: Kimbell Art Museum.
Schmidt, Peter, Mercedes de la Garza, and Enrique Nalda, eds. Maya. New York: Rizzoli.
Zender, Marc U. 2004. A Study of Classic Maya Priesthood. Ph.D. dissertation, University of Calgary, Alberta.
Yazar: Stephen Houston, Brown University
Çeviri: Zeynep Şenel Gencer
Kaynak: Maya Decipherment