Latince fungus (Çoğul: fungi) olan çok hücreli veya tek hücreli olabilen bir ökaryotik alemdir. Klorofil taşımazlar, Heteretrofturlar. Çoğu parazit ya da saprofittir. Binlerce mantar türü olmasına rağmen insanlarda 100 kadarı enfeksiyon etkenidir.
Yeni yapılan çalışmalar bütün mantarların eşeyli ve eşeysiz üreyebildiğini gösteriyor. Son yıllarda Deuteromyceteslerin eşeysiz sporlar oluşturamayacağını düşünüyorduk. Ancak yeni bulgular onların da eşeyli/eşeysiz spor oluşturabildiği yönünde. 5 kola ayrılır: Zygomycetes, Deuteromycetes, Basidiomycetes, Ascomycetes ve Mycophycophyta. Ayrıca insanda yerleştiği vücut bölgesine göre klinikte sınıflandırılırlar. Yüzeysel deri enfeksiyonu yapan mikozlar (mantarlar), kutanöz (deri) enfeksiyonu yapan mikozlar, deri altı (subkutanöz) enfeksiyonu yapan mikozlar, sistematik enfeksiyon yapan mikozlar ve opportunistik (fırsatçı) enfeksiyon yapan mikozlar. Genel olarak çevreyle olan temas ile alınabilirler. Bazıları zaten normal vücut floramızda bulunurlar (bkz. candida). Ancak bulundukları dokuya göre evrimleşmişlerdir. Herhangi bir fiziksel travma ya da dürtü sonucu doku üzerindeki lokasyonları bozulur, başka bir dokuya taşınırlarsa patojenik etki yaratırlar. Ya da herhangi bir nedenden ötürü immün sistem baskılanırsa yine patojenik etki yaratabilirler. Bu yüzden bunlara opportunistik (fırsatçı) enfeksiyon yapan mikozlar denir. Mantar sporları doğada yaygın olarak bulunurlar ve solunum yoluyla vücuda alınabilirler. Kapalı ortamlarda genelde daha yaygın spor vardır. Yerleştiği dokuya göre enfeksiyon veya alerji gibi klinik tablolar oluşturabilirler.
Bakterilerin peptidoglikan hücre duvarları aksine mantarların hücre duvarları kitin, mannan ve glukandan oluşur. Kitin (N-asetil glukozamin’in bir homopolimeridir) antibiyotiklerden etkilenmez. Ayrıca mantarlar hücre duvar yapılarında endotoksin bulundurmazlar ve bakteriler gibi ekzotoksin üretemezler. Sitoplazma zarında sterol (steroid+alkol) bulunur. Hayvanların hücre duvarlarındaki sterol yapısı 27 karbonlu kolestrol halindedir. Kolestrol, hayvan hücreleri için oldukça önemlidir. Hücre duvar yapımı için gereklidir ve kolestrolün yan zincirlerindeki karbon atomlarında kısalma ve hidroksil gruplarının eklenmesi sonucu steroid hormonlar sentezlenir. Mantarlarda ise sterol, ergosterol ve zymosterol yapısındadır. Mantarların üremeleri monomorfik ve dimorfik olmak üzere 2 ana gruba ayrılır. Monomorfik üreyenler de kendi aralarında küf ve maya olmak üzere ikiye ayrılırlar. Küfler, flamentöz (ipliksi) yapıdadırlar. Dış yüzeye doğru uzantılar halinde hif, miçelyumlar (hiflerin bir araya gelmesi) veya koloni yaparlar. Hifler, uzantıyla gelişen ince, tübüler yapılardır. Hifler de septalı (bölmeli) ya da septasız (bölmesiz) olmak üzere ikiye ayrılırlar. Mayalar, daha çok gram (-) bakterilere benzerler. Tomurcuklanarak ürerler ve mayalarda hif gözlemlenmez. Ancak bazen mayalar hif benzeri bitişik tomurcuklanarak spor yapabilir. Buna da pseudohyphae (yalancı hif) yapabilirler. Dimorfikler ise çevre şartlarına göre küf veya maya gibi davranabilirler. Doğal ortamda (25°C) küf gibi davranırken, vücut sıcaklığında (36,5°C) maya gibi davranırlar. Bu tür mantarlar çoğunlukla sistematik enfeksiyonlara neden olurlar.
Üremeleri için genelde 20 – 35°C sıcaklık aralığını tercih ederler. Işık üremelerini inhibe eder. Daha çok 5 – 7 pH aralığını tercih ederler. Üredikleri ortamda uygun nem ve oksijen konsantrasyonu gerekir. Gelişmeleri için çeşitli aminoasitlere, inorganik madde ve tuzlara da ihtiyaçları vardır. Mantarlar, çeşitli kimyasal ve fiziksel dış etkenlere karşı oldukça dirençlidirler. Makroskobik olarak tanınmalarına yardımcı olan çeşitli pigmentler yapabilirler. Bazı mantarlar üremeleri sırasında çeşitli antibiyotikler yaparlar (bkz: Penicilium notatium-penisilin). Hatta bazı mantarlardan çeşitli toksinler elde edilmiştir (bkz: Aspergillus flavus-Aflatoksin). Klorofilleri olmadığı için zorunlu osmotropturlar. Bazı mantarlar besinlerini ortama saldıkları Rizoid denilen organları ile alırlar. Bir hayvanın esansiyel bir dokusunda sporangium ve rizoid yapmış mantarlar gözlemlenirse, o ekstremitenin (uzantının) ampütasyonu (organın cerrahi yöntemle kesilip atılması) şarttır.
Mantarlarda spor oluşturma eşeysiz ve eşeyli olarak ayrılır. Eşeysiz üreme fazında ilk çeşit olarak kese içerisinde endospor oluşturabilirler. Bu yapıya sporangiospor, içinde endosporları taşıyan keseye de sporangium denir. İkinci çeşit olarak tallik konidiumlar oluşturabilirler. Bu yapı da morfolojik olarak kendi içerisinde artrokonidium ve klamidyokonidium olmak üzere ikiye ayrılır. Artrokonidiumlar, Bölmeli hifler ve hiflerin duvarının kalınlaşması ve birbirlerinden ayrılması ile oluşur. Mikroskop ile gözlemlendiğinde kesikli bir yapı görünür. Klamidyokonidiumlar, bir ana hücreden oluşan hifin ucunda veya arada kalın duvarlı, oval yapılar. Mikroskop ile gözlemlendiğinde bir bakteri cinsi olan Klamidyalara (Chlamydia) benzedikleri için bu isim verilmiştir. Üçüncü çeşit olarak blastik konidiumlar oluşturabilirler. Bu yapılar ana hücreden tomurcuklanarak ayrılan eşeysiz sporlardır. Blastokonidyumlar da kendi içerisinde fiyalokonidium ve makro-mikro konidium olmak üzere ikiye ayrılır.
Eşeyli üreme fazında ilk çeşit olarak kalın duvarlı tek, büyük sporlarlar oluşturabilme vardır. İki gametangia birleşip ortada bir zigot benzeri yapı oluştururlar. Bu yapıya zigospor denir. İkinci çeşit olarak askosporlar vardır. Bunlar askus adı verilen kesede askosporlar oluştururlar. Üçüncü çeşit olarak bazidiyosporlar gelir. Özelleşmiş bir hifin uç kısmı genişler, bazidiyum adı verilen lobut şeklindeki bir oluşum, üstünde ve dışında bazidiyosporlar oluşur.
Pedram Türkoğlu
