Peter Gast’a yazdığı bir mektupta Nietzsche, Dostoyevski’nin psikolojik dehasına olan hayranlığından sözeder. Bununla birlikte, onun en güçlü içgüdülerine karşı koyduğunu da ifade eder. Sanıyoruz ki, Nietzsche ve Dostoyevski arasında yapılacak bir karşılaştırma, aslında temel anlaşmazlığın nedenlerini aydınlatabilir.
Nietzsche Dostoyevski’nin yeraltı dünyası, yeraltı yolları, labirentler hakkında yaptığı ayrıntılı araştırmasını övüyordu. Burada gizlenmiş sofuca yalanlar sayesinde iyi insan ötekilerden gizlenir, kendi kendisinden bile iç çelişkilerini saklar. İşte “Gnôthi Sauton” gerçeği budur. Dostoyevski’nin zavallı kahramanı birbirini izleyen saçma davranışlarda bulunarak, sonunda isyankâr ve acı çeken bir kurban olur.
Yüzeysel olarak her şey açık ve berraktır. Ama derinde, azgın sulardan ne korkunç canavarlar çıkıyordu! En kötüler iyilik dolu bir gülüş arkasında itiraf edemedikleri kinlerini gizlerler… En iyiler yalnızca karakterlerinin soyluluğu sayesinde erdeme ulaşabilenler -haksız olduklarına inanıp-, aldatmaca bir merhamete boyun eğerler.
Nietzsche, Dostoyevski’nin betimlediği dünyada İsa dönemindeki Filistin’in hastalarını ve yoksullarını keşfettiğini sanır. Öç almaya susamış, ama yadsımaya hazır bulanık ruhlar:
“İncil’in bizi içine sokmaya çalıştığı dünya, sinir hastalıklarının, çocukça salaklıkların
sanki birbirlerine randevu vermiş gibi bir araya geldikleri, adı “Ölüler Evi” olan bir Rus romanından alınmış bir dünyadır.” (Nietzsche)
Nietzsche’nin Rus romancıdan söz ettiği kuşku götürmez. Yazarın adının kullanılmadığı yerlerde dahi “yeraltı” sözcüğünün sıkça yinelenmesi bunu kanıtlamaya yeter.
Dostoyevski’nin İsa’ya karşı beslediği duyguları çok iyi biliyoruz. Rus yazar için Tanrı’sız bir dünya “saçma” bir dünya olurdu. Her şeyin “serbest” olduğu bu dünyada doğal olarak kötülük hiçbir sınır tanımazdı.
Üstelik Nietzsche’nin kesinlikle mahkûm ettiği suçluluk duygusunda, Dostoyevski selamete giden yolu buluyordu.
“Suç ve Ceza” adlı romanda, Sonya’nın yol gösterdiği Raskolnikov, huzuru adalete teslim olmakta bulur. Kötülük konusu onun için yalnızca soyut kalan bir diyalektik alanında değil, aynı zamanda etten ve kemikten olan insanların yaşadığı ortamlarda da kendisini gösterir.
Sonuç olarak Dostoyevski İsa’ya güvenir, gerçek yüceliğin sırrını ona sorar. Pascal’a katılarak, Tanrısız bir insanın “sefilliğini” kanıtlar. İnsan Tanrı’nın kanununu kabul etmek zorundadır.
“Benim ilkem çok basittir” diye yazmıştır 1868 yılında Nathala von Vizine’ye. “Ben, İsa’dan daha güzel, daha derin, daha sevimli, daha mantıklı, daha yiğit ve daha mükemmel bir şeyin olmadığına, hiçbir zaman da olamayacağına inanıyorum. Eğer İsa’nın gerçek olmadığını bana kanıtlayabilirlerse ve gerçeğin İsa’nın dışında olduğu doğruysa, ben İsa ile kalmayı gerçek ile kalmaya tercih ederim.” (Dostoyevski)
Bu satırlar, Dostoyevski’nin inancının tam olduğunun göstergesidir.
Ama onun da “dünyayı mantığın yönetmediğini” düşünmesine ve “yeraltından” çıkan çelişkileri fark etmesine karşın, Nietzsche gerçeğin bu olmasını yeğliyordu.
Ya da daha doğrusu, gerçeği görüntüler içinde yok olmuş bir varlığa bağlamayı değil de, her zaman hareketli olan bir yaşama bağlamayı, kendisi için yalnızca can sıkıcı bir tanık olan Tanrı’yı yaşamdan uzak tutmayı istiyordu.
“Ahlâki bilincin” boş ve kötürümleştirici kuruntularını yaratan bu Tanrı değil miydi?
“Ama onun gerçekten de ölmesi gerekiyordu. Her şeyi gören gözleriyle insanın içini, tüm utancını ve gizli olan çirkinliğini görüyordu. İnsanın en iğrenç kıvrımlarının içine bile giren, bu patavatsız, aklını acımayla bozmuş meraklının ölmesi gerekiyordu. Durmadan bana bakıyordu… Ben de bu tanıktan öcümü almak ve yaşamıma son vermek istedim. Her şeyi ve insanı bile gören bu Tanrı’nın ölmesi gerekiyordu.” (Nietzsche)
Bu yazı İnsan Okur’un internet sitesinden alınmıştır.