Günümüzde iktisadın anlaşılması, açıklanması ve örneklenmesi için çoğu zaman matematik ve dolayısıyla matematiksel modellemeler kullanılmaktadır. Bu modellemelerce belirlenmiş kalıplarla açıklanan teorilere göre insan ‘rasyonel’ bir varlık olarak kurgulanmıştır ve davranışları bu doğrultuda açıklanmaya çalışılmıştır. Peki, gerçek yaşamda insanlar rasyonel varlıklar mıdır? Ve insanın her davranışı matematik yardımı ile açıklanabilir mi?
İktisadın salt matematik ile açıklanamama durumu beraberinde iktisadın bazı başka bilim dallarından yardım alma zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Bu durum sonucunda iktisat; psikoloji, sosyoloji ve antropoloji gibi bilim dallarıyla sıkı dost haline gelmiştir. İnsan davranışlarının anlama ve sonuçlarını yorumlama zorluğu, rasyonelite kavramının açıklanmasında sistematik olarak bazı sapmaların görülmesi gibi problemler son yıllarda çok fazla üzerinde kafa yorulan yeni bir iktisadi yaklaşımı ortaya çıkarmıştır. Davranışsal iktisat olarak adlandırılan bu yeni iktisadi alan psikolojik unsurlarla iktisadı inceleyen bir alandır.
Davranışsal iktisadı Colin F. Camerer ve George Loewenstein çok güzel bir tanımla açıklar. Onlara göre davranışsal iktisat; özünde inanç olan ve gerçekliği artıran psikolojik temellere dayalı ekonomik bir analizle, saha olaylarında daha iyi tahmin yaparken teorik bakış açısı oluşturan ve daha iyi düşündüren bir politikadır (Camerer, Loewenstein,2002:2). Birçok teorisyen artık sadece matematikle açıklanamayan analizlerin yer alması gerektiğine inanmaktadır. Egemen iktisat görüşlerine karşıt olan disiplinler-arası analizi içeren iktisat dalları 2002 yılında Nobel Ödülü alan teorisyenlerin çalışma alanıdır. Daniel Kahneman, karar verme ve belirsizlik konularında psikolojik araştırma kavrayışının ekonomik bilimlere dahil edilmesi hususundaki çalışması için; Vernon L. Smith ise, ampirik ekonomi analizinde, alternatif piyasa mekanizmalarında kullanılacak laboratuvar deneylerini araç olarak geliştirdiği için ödül almıştır (Can, 2012:93).
2017 yılında Nobel Sveriges Rijksbank Ödülü’nü Chicago Üniversitesi ekonomistlerinden Richard H. Thaler kazandı. En ünlü eseri “Dürtme (Nudge)”yi Cass R. Sustein ile yazmıştır, kitap dilimize de çevrilmiştir. Thaler’e ödül veren akademinin yaptığı açıklamada şöyle denmiştir: “Thaler, psikolojik varsayımları ekonomik karar alma analizleriyle birleştirdi… davranışsal iktisat kuramı olarak adlandırılan, bugün iktisat araştırmalarını ve siyasalarını derin biçimde etkileyen yeni ve giderek genişleyen bir çalışma alanı yarattı” (Baş, 2017:2). Bireylerin tüketim alternatiflerini değiştirmeden aldıkları kararı değiştirmeye yarayabilecek kısa bilgi notlarına “dürtme” adı veriliyor. Bu yaklaşım, pazarlama uzmanları için muhtemelen yeni bir şey değil, iktisatçılar için ise temel hatları değiştirmeden insan davranışını değiştirme olgusu görece yeni. Kolay anlaşılabilir mesajlar, bazı bireylerin elektrik veya su tüketimi davranışlarını değiştirebiliyor, fakat bazıları için bu tip dürtmeler etkili olmayabiliyor (Akyazı, 2017:2).
Gerek Kahneman ve Smith, gerekse Thaler davranışsal iktisada yaptıkları büyük katkılar ile “homo economicus”un rasyonel olması durumunu sorgulayarak iktisada yepyeni pencereler açmıştır. İnsan psikolojisinin geriye atıldığı iktisadi teoriler artık yerini davranış analizi temelli analizlere bırakmıştır. Davranışsal iktisat teorisyenleri, insan faktörünü ön plana çıkarmaya uğraşırken, insana has olan motivasyon, mutluluk, korku ve riskten kaçınma gibi duyguların ekonomik kararları nasıl şekillendirebileceğini incelemektedirler. Gözlemlere ve deneylere dayanarak yapılan bu incelemeler, son yıllarda daha çok dikkat çekerken, egemen olan iktisadi görüşün güvenirliğinin ve yeterliğinin sorgulanmasına neden olmaktadır (Can, 2012:98).
Kaynakça:
Akyazı, Pınar E. ““Dürtülen” İnsan Daha Az Elektrik Harcar Mı ? Ya da 2017 Nobel Ekonomi Ödülü Niye Yine Bir Davranışsal İktisatçıya Verildi?”, iklimadaleti.org,1-3,2017.
Baş, M. “2017 Nobel İktisat Ödülü ve Richard H.Thaler”, Aydınlık Gazetesi, 2017.
Camerer, Colin F. & George Loewenstein. “Behavioral Economics: Past, Present, Future”, California Institute of Technology, Division of Humanities and Social Sciences. 2002, 1-61.
Can, Y., “İktisatta Psikolojik İnsan Faktörü: Davranışsal İktisat”, Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi,4-2, 2012, 91-98.
Yazar: Ayten Nahide Korkmaz
Düşünbil Portal’da yayımlanan, Düşünbil yazar ve çevirmenlerine ait herhangi bir yazı, çeviri, makale ve haber izin alınmadan basılı olarak ya da internet ortamında kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayınlanamaz. İzinsiz kullananlar hakkında hukuki yollara başvurulacaktır. Düşünbil Portal’da yayımlanan tüm özgün yazıların içeriğinden yazarları sorumludur.
